ห้องสมุดมีชีวิต : Immortal Library

แนวคิดเรื่องห้องสมุดมีชีวิตที่ได้รับการกล่าวขวัญอย่างมาก และห้องสมุดแต่ละแห่งถือ เป็นแนวดำเนินงานห้องสมุดในปัจจุบันนั้น กล่าวโดยรวมก็คือการจัดบรรยากาศห้องสมุดให้มีชีวิตชีวา เป็นห้องสมุดที่ผู้ใช้มีความพอใจและมีความสุขในการเข้าใช้บริการ นั่นเอง

  

การพัฒนาห้องสมุดโรงเรียนให้เป็นแหล่งเรียนรู้ที่มีชีวิต

          “พระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542”   นับเป็นกฎหมายการศึกษาฉบับแรก

ซึ่งนำไปสู่การปฏิรูปการศึกษาในด้านต่าง ๆ   และได้ให้ความสำคัญของแหล่งการเรียนรู้ ไว้ในมาตรา 25  ดังนี้   “มาตรา  25  รัฐต้องส่งเสริมการดำเนินงานและการจัดตั้งแหล่งการเรียนรู้ตลอดชีวิตทุกรูปแบบ ได้แก่ ห้องสมุดประชาชน  พิพิธภัณฑ์  หอศิลป์  สวนสัตว์  สวนสาธารณะ

แหล่งข้อมูล  และการเรียนรู้อื่นอย่างพอเพียงและมีประสิทธิภาพ”   ซึ่งสอดคล้องกับนโยบายรัฐบาล พ.ต.ท. ดร.ทักษิณ  ชินวัตรด้านการศึกษาตามเจตนารมณ์แห่งรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย เพื่อพัฒนาสังคมไทให้เป็นสังคมแห่งการเรียนรู้ซึ่งกำหนดไว้ในนโยบายข้อ 8 ว่า “ปฏิรูปการเรียนรู้โดยยึดผู้เรียนเป็นศูนย์กลาง  หลักการเรียนรู้ด้วยตนเองและหลักการเรียนรู้ตลอดชีวิต เน้นพลังความคิดสร้างสรรค์นิสัยรักการอ่าน  การจัดให้มีห้องสมุด  ศูนย์การเรียนรู้ชุมชน และสื่อการเรียนรู้ประเภทต่าง ๆ อย่างทั่วถึง(กระทรวงศึกษาธิการ,2546)

          สาระสำคัญดังกล่าวส่งเสริมบทบาทของห้องสมุดโรงเรียนที่ถือได้ว่าเป็นแหล่งเรียนรู้ที่สำคัญ ได้เข้ามามีส่วนร่วมและมีบทบาทเพิ่มมากขึ้นในฐานะเป็นแหล่งการเรียนรู้ที่สำคัญในการศึกษาค้นคว้าที่อยู่ใกล้ชิดครู และนักเรียนมากที่สุด  ซึ่งครูอาจารย์จะสามารถใช้เป็นแหล่งสนับสนุนและส่งเสริมการเรียนการสอนได้เป็นอย่างดี  สถานศึกษาทุกแห่งจะมีห้องสมุดไว้บริการแก่นักเรียน ครู อาจารย์   บางแห่งอาจเป็นแค่มุมหนังสือเล็ก ๆ  บางแห่งก็เป็นห้องสมุดที่ได้มาตรฐานและมีความทันสมัย  บางแห่งสามารพัฒนาเป็นห้องสมุดอิเล็กทรอนิกส์  มีสารสนเทศและสื่อที่ให้ความรู้ประเภทอื่น ๆ  ไว้บริการอย่างมากมาย ซึ่งในปัจจุบันห้องสมุดบางแห่งยังสามารถให้บริการแก่ชุมชนได้เป็นอย่างดีอีกด้วย 

ในยุคที่ข้อมูลข่าวสาร และเทคโนโลยีมีการพัฒนาเจริญก้าวหน้าไปเรื่อย ๆ  ห้องสมุดจึงมีการพัฒนารูปแบบให้มีความทันสมัย และก้าวล้ำทางเทคโนโลยี  มีสื่อการเรียนรู้ที่หลากหลายที่สามารถดึงดูดความสนใจของผู้อ่าน  กระตุ้นให้อยากเข้าไปใช้บริการมากขึ้น และอีกทั้งยังมีบรรยากาศที่มีชีวิตชีวาแปลกใหม่ไปจากบรรยากาศเดิม ๆ  สามารถพูดคุย  ดูหนัง ฟังเพลง  อีกทั้งรับประทานขนม นมเนยได้อีกด้วย ซึ่งเราเรียกรูปแบบห้องสมุดนี้ว่า “ห้องสมุดที่มีชีวิต”  ที่เราสามารถเห็นบรรยากาศนี้ได้ที่ TK PARK อุทยานการเรียนรู้ ซึ่งได้เปิดบริการ  เมื่อวันที่  24  มกราคม  2548  ที่ ชั้น  6  เซ็นทรัลเวิล์ด พลาซ่า  กรุงเทพมหานคร นั่นเอง

ทำไมต้องเป็นห้องสมุดที่มีชีวิต

          คำว่า “ห้องสมุดมีชีวิต” ปรากฏขึ้นในเมืองไทยโดย นายกรัฐมนตรี พ.ต.ท.ดร.ทักษิณ  ชินวัตร ได้กล่าวคำนี้ในการสัมมนาทางวิชาการ ที่มหาวิทยาลัยนเรศวร จังหวัดพิษณุโลก เมื่อวันที่  10  สิงหาคม  2544 และได้กล่าวในปาฐกถา โรงเรียนในฝัน 1 โรงเรียน  1  อำเภอ  จัดโดยกระทรวงศึกษาธิการ  เมื่อวันที่  1  สิงหาคม  2546  ณ  ศูนย์ประชุมแห่งชาติสิริกิติ์   ซึ่งได้สร้างความตื่นตัวให้แก่ผู้เกี่ยวข้องอย่างกว้างขวางและได้สนองนโยบายดังกล่าวโดยการดำเนินการให้ห้องสมุด “มีชีวิต” ตามความเข้าใจของตนตั้งแต่นั้นมา

คำว่า “ห้องสมุดมีชีวิต” มาจากคำภาษาอังกฤษว่า Living Library  คำว่า “ ชีวิต” ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน  พ.ศ. 2542 (2546 : 366) ให้ความหมายไว้ว่า “ความเป็นอยู่”  ซึ่งคำนี้หากมองในเชิงการตีความอาจหมายถึง “ ไม่ตาย” “ดำรงอยู่” และสิ่งมีชีวิตต้องมีการเจริญเติบโต หรืออาจหมายถึง “ชีวิตชีวา” ซึ่งหมายถึง ความสดชื่นคึกคัก หรือความสดชื่นแจ่มใส (พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน  พ.ศ.2547: 275)

ดังนั้นอาจสรุปได้ว่า “ห้องสมุดมีชีวิต” หมายถึง แหล่งเรียนรู้ที่ส่งเสริมสนับสนุนให้สมาชิกในสังคมได้ศึกษาค้นคว้าใฝ่หาความรู้ด้วยตนเองอย่างมีความสุข อย่างเสมอภาคเท่าเทียมกันและมีการพัฒนาก้าวหน้าหรือเติบโตต่อไปอย่างไม่หยุดยั้งผสมผสานกับความมีชีวิตชีวา สดชื่น

แจ่มใส

องค์ประกอบของห้องสมุดที่มีชีวิต

ด้านที่ตั้ง ควรอยู่ในบริเวณศูย์กลางที่สัญจรไปมาได้สะดวกเข้าไปใช้บริการได้ง่าย

ด้านอาคารสถานที่ ควรมีพื้นที่เพียงพอและเหมาะสมในการใช้งานและใช้พื้นที่ให้เกิดประโยชน์สูงสุดอาคารสถานที่ที่ดีควรมีลักษณะดังนี้

1)  ด้านรูปแบบอาคาร  ควรเป็นอาคารเอกเทศ สวยงาม โปร่งตา  กลมกลืนกับอาคารโดยรอบ

2)  ด้านการใช้วัสดุตกแต่ง  ควรมีการตกแต่งบานประตูหน้าต่าง  สวนหน้าห้องสมุดและส่วนการใช้งานอื่น ๆ อย่างเหมาะสม ใช้พืชและสัตว์สวยงามตกแต่งอย่างเป็นธรรมชาติ เป็นต้น

3)  ด้านสิ่งอำนวยความสะดวก ควรมีเฟอร์นิเจอร์หลากหลายรูปแบบ  มีบริเวณอาหารและเครื่องดื่มเป็นต้น

4)  ด้านการจัดพื้นที่ใช้สอย ควรมีพื้นที่ใช้สอย เช่น การจัดเวทีแสดง การจัดมุมต่าง ๆ  เช่น มุมพักผ่อน มุมสนทนา มุมเด็ก  มุมวัยรุ่น เป็นต้น

5) การรักษาความสะอาด ควรมีการรักษาความสะอาดทั้งภายในอาคารและภายนอกอย่างสม่ำเสมอ

ด้านการจัดบรรยากาศ  ควรเป็นบรรยากาศที่เป็นกันเอง  การเลือกใช้สีที่สดใสสบายตา เฟอร์นิเจอร์เหมาะสมกับการใช้งาน  มีการแต่งบริเวณจุดต่าง ๆ ด้วยต้นไม้  ดอกไม้ รูปภาพเป็นต้น  ส่วนบรรยากาศด้านการเรียนรู้นั้น  ควรมีเจ้าหน้าที่ที่มีจิตใจด้านการบริการ เพื่อช่วยในการเรียนรู้  นอกจากนี้ควรจัดมุมที่เอื้อต่อการเรียนรู้  เช่นการจัดมุมเด็กเพื่อการเรียนรู้ของเด็กโดยเฉพาะ  การจัดมุมอ่านหนังสือพิมพ์  การแบ่งพื้นที่ใช้เสียงได้กับพื้นที่ห้ามใช้เสียงอย่างชัดเจน  การจัดกิจกรรมเพื่อการเรียนรู้ที่หลากหลายอย่างสม่ำเสมอ  ตลอดจนการสร้างระเบียบวินัยในห้องสมุด  เช่นการใช้โทรศัพท์มือถือ การพูดคุยกันในห้องสมุดเป็นต้น

ด้านครุภัณฑ์  ควรคำนึงถึงรูปแบบที่ทันสมัย  สามารถใช้ประโยชน์ได้อย่างคุ้มค่า      

ด้านทรัพยากรสารสนเทศ   ถือว่าเป็นหัวใจสำคัญของห้องสมุดที่มีชีวิต  จึงควรมีทรัพยากร   สารสนเทศที่ครอบคลุมทุกสาระวิชา    ครอบคลุมผู้ใช้บริการทุกกลุ่ม มีทั้งภาษาไทยและต่างประเทศ          มีหลากหลายประเภท  ซึ่งแบ่งออกเป็น  2  ประเภทใหญ่ ๆ  คือ วัสดุตีพิมพ์และวัสดุไม่ตีพิมพ์   มีปริมาณเพียงพอต่อความต้องการและ  อยู่ในสภาพสมบูรณ์พร้อมใช้งานได้เป็นอย่างดี

ด้านบุคลากร  ในฐานะผู้ให้บริการถือว่าเป็นองค์ประกอบเดียว ในห้องสมุดที่เป็น “สิ่งที่มีชีวิต”   ดังนั้นบุคลากรจึงเป็นหน่วยสำคัญที่ช่วยขับเคลื่อนกลไกต่าง ๆ ในห้องสมุดให้ดำเนินไปอย่างมีชีวิต และควรมีจิตสำนึกในการบริการ  มีความเสียสละรับผิดชอบต่อหน้าที่ และมีความคิดริเริ่มสร้างสรรค์ เพื่อสร้างบรรยากาศให้ห้องสมุดมีชีวิตชีวา อยู่เสมอ

ด้านงบประมาณ  เป็นปัจจัยสำคัญประการหนึ่งที่จะช่วยให้การดำเนินงานทุกอย่างเป็นไปอย่างราบรื่น  ซึ่งอาจแบ่งได้เป็น  2  รูปแบบ ดังนี้

1)  งบประมาณที่ได้รับการจัดสรรจากหน่วยงานต้นสังกัด

2)   งบประมาณที่ห้องสมุดจัดหาเอง

ด้านการบริการและกิจกรรม  ที่ห้องสมุดสามารถดำเนินการเพื่อให้มีชีวิตชีวา  อาจจำแนกเป็นประเภทได้ดังนี้ 

1)  บริการพื้นฐาน อาจจำแนกออกได้ดังนี้

          1.1)  บริการก่อนนำออกให้บริการ เช่น การคัดเลือกจัดหาทรัพยากร  การจัดหมวดหมู่ การจัดทำดรรชนีวารสาร บรรณนิทัศน์ การทำกฤตภาค  การทำป้ายบอกตำแหน่งชั้นหนังสือและป้ายแนะนำอื่น ๆ เป็นต้น

          1.2)  บริการทรัพยากรสารสนเทศ   ได้แก่  บริการวัสดุอ้างอิง  บริการยืมคืนทรัพยากรบริการสืบค้นข้อมูล  บริการเผยแพร่ทรัพยากร เป็นต้น

2) บริการพิเศษ  เช่นบริการให้คำปรึกษาส่วนบุคคล  การผลิตทรัพยากรสารสนเทศ และวัสดุที่เกี่ยวข้องอื่น ๆ และการบริการชุมชน เป็นต้น 

3) กิจกรรมพิเศษ  เป็นการดำเนินงานในโอกาสต่าง ๆ ของห้องสมุดที่สามารถดำเนินการได้มีหลายรูปแบบ ดังนี้

          3.1)  กิจกรรมในห้องสมุด

                    1)  กิจกรรมที่ดำเนินงานโดยห้องสมุด  ซึ่งถือเป็นภารกิจของห้องสมุด เช่น การจัดสัปดาห์ห้องสมุด  การจัดนิทรรศการ  การออกร้านหนังสือ  การจัดบรรยาย  การสาธิต  อบรม และสัมมนา เป็นต้น

                    2)  กิจกรรมที่ดำเนินงานโดยหน่วยงานอื่น  เป็นการขอใช้พื้นที่ภายในห้องสมุด เช่น  การจัดนิทรรศการศิลปะ  การประชุม การอบรม สัมมนาทางวิชาการ เป็นต้น

          3.2)  กิจกรรมนอกห้องสมุด  เป็นกิจกรรมที่ดำเนินการเพื่อบริการสังคมเป็นสำคัญ เช่น การให้บริการห้องสมุดเคลื่อนที่  การจัดประชุมสัมมนา  สาธิตในชุมชน เป็นต้น

บทสรุป

          การที่จะพัฒนาห้องสมุดในโรงเรียนระดับการศึกษาขั้นพื้นฐานให้มีชีวิต  คงไม่สามารถขับเคลื่อนได้ทุกองค์ประกอบดังที่กล่าวมาแล้ว  แต่มีข้อเสนอแนะในองค์ประกอบที่มีความจำเป็นในการบริหาร      จัดการห้องสมุดในโรงเรียนที่มีพื้นที่จำกัดให้มีชีวิตได้ จากองค์ประกอบที่จำเป็น เพียง 2 ถึง  3  ประการ  คือ  มีสถานที่ที่เป็นอาคารเอกเทศ   ห้อง  หรือมุม  ที่สามารถตกแต่งบรรยากาศที่มีชีวิตชีวา และมีกิจกรรมที่มี คุณภาพให้นักเรียนได้ร่วมตลอดทั้งปี  อีกทั้งมีกิจกรรมที่ส่งเสริมชุมชนได้บ้างก็น่าจะเรียกว่าเป็นห้องสมุด  ที่มีชีวิตได้อีกรูปแบบหนึ่ง

งานบริการของห้องสมุด

1.            มีบริการและกิจกรรมที่หลากหลายโดยจัดตลอดทุกสัปดาห์ ทุกเดือนต่อเนื่องหรือ หมุนเวียนไปเพื่อให้ผู้ใช้ได้ใช้บริการตามความสนใจ ต้องเป็นกิจกรรมที่สอดคล้องกับความต้องการและความสนใจของกลุ่มผู้ใช้บริการและเป็นกิจกรรมที่ดึงดูดความสนใจ เช่น กิจกรรมส่งเสริมการอ่านซึ่งจัดได้หลายรูปแบบ

2.            บริการข่าวสารข้อมูลทันสมัยรวดเร็วโดยใช้เทคโนโลยีสารสนเทศและการสื่อสาร การให้บริการสารนิเทศระบบออนไลน์ และสื่ออิเล็กทรอนิกส์อื่น ๆ เพื่อการส่งเสริมการศึกษาค้นคว้า

3.            จัดมุมหนังสือและสื่อประเภทต่าง ๆ ตามกลุ่มเป้าหมาย ซึ่งเป็นไปตามประเภท ของห้องสมุด

4.            จัดบรรยากาศและสภาพแวดล้อมของห้องสมุดที่เอื้อต่อการศึกษาค้นคว้า ให้ผู้ใช้ ได้รับความสะดวกในการศึกษาค้นคว้าและการเรียนรู้ มีบรรยากาศของการสร้างแรงจูงใจที่จะศึกษาค้นคว้าด้วยความสะดวกสบาย ไม่อึดอัดคับข้องใจหรือเกิดความรำคาญ และมีความภาคภูมิใจที่ได้รับความสำเร็จและรู้สึกคุ้มค่าที่ได้ใช้บริการของห้องสมุด

5.            เป็นศูนย์กลางการจัดกิจกรรมทางสังคมเพื่อการเสริมสร้างศิลปะวัฒนธรรม ตลอดจนภูมิปัญญาของสังคมและชุมชน ไม่ว่ากลุ่มสนใจใดสามารถใช้สถานที่จัดกิจกรรมได้ เอื้ออำนวยความสะดวกให้กลุ่มอื่น ๆ เข้ามาจัดกิจกรรม เช่น ด้านศิลปะ ดนตรี ดังนั้นการออกแบบและการใช้พื้นที่ของอาคารห้องสมุดจะต้องได้รับการวางแผนจัดสรรพื้นที่และออกแบบให้เหมาะสมกับการรองรับการจัดบริการและกิจกรรมต่าง ๆ

6.            มีการบริหารการจัดการที่มีคุณภาพ มีบุคลากรที่มุ่งมั่นงานบริการ มุ่งมั่นพัฒนา ห้องสมุดให้เป็นห้องสมุดมีชีวิต ระบบการทำงานและอุปกรณ์ที่นำมาใช้ในห้องสมุดต้องเหมาะสม

7.            ให้ชุมชนเข้ามามีส่วนร่วมในการจัดกิจกรรมต่าง ๆ

8.            ทำให้ห้องสมุดเป็นศูนย์กลางการเรียนรู้ และเป็นการเรียนรู้อันยาวนาน

9.            ให้ผู้ใช้มาใช้ด้วยความยินดี ไม่ใช่ด้วยความรู้สึกยากลำบากไม่อยากไปแต่จำเป็น ต้องไป

10.          ให้อยู่ในจุดที่เข้าถึงง่าย เช่น ห้องสมุดโรงเรียนที่มีอาคารหลายชั้น ควรให้ห้องสมุด อยู่ที่ชั้น 1 ในมุมที่น่าสนใจที่สุด

11.          ห้องสมุดจะต้องมีระบบการทำงานที่มีประสิทธิภาพ ผู้ใช้เข้าถึงได้สะดวก ง่าย เช่น จัดทรัพยากรชั้นเปิด บริการด้วยตนเอง มีคำอธิบายแนะนำวิธีใช้คู่มือเครื่องมือ

รูปแบบที่เหมาะสมของห้องสมุดมีชีวิตเป็นไปตามสภาพของห้องสมุดแต่ละแห่งซึ่งมีความพร้อมไม่เท่ากัน การปรับปรุงเพื่อให้เกิดห้องสมุดมีชีวิตควรเป็นลักษณะเฉพาะของห้องสมุดซึ่งเป็นไปตามลักษณะเฉพาะของผู้ใช้บริการนั่นเอง

ที่มา 

มนัสปอง  ศรีทอง สพท. [ม.ป.ป.]. "การพัฒนาห้องสมุดโรงเรียนให้เป็นแหล่งเรียนรู้ที่มีชีวิต." [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก : http://elibrary.nfe.go.th/eliblife.php สืบค้น 30 กันยายน 2557.

" งานบริการของห้องสมุด."  [ม.ป.ป.]. [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก : http://www.baanjomyut.com/library_3/extension-1/library_services/11.html สืบค้น 30 กันยายน 2557.